Ахмет Байтұрсынұлының ғұмыр жолы
Р.С. ИМАХАНБЕТ, Ахмет Байтұрсынұлы мұражай-үйінің директоры, Тұран және әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің доценті
ХХ ғасырдың ұлы реформаторы, қазақ әліпбиі, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымының негіздеуші ғалымы, түркітанушы, ақын, аудармашы, «Қазақ» газетінің (1913- 1918) бас сарапшысы, қоғам және мемлекет қайраткері, Алаш көсемі, кеңестік жүйенің саяси қуғын-сүргін құрбаны Байтұрсынұлы Ахмет қазіргі Қостанай облысына қарасты Торғай атырабының Сарытүбек елдімекенінде 1872 жылы 5 қыркүйекте дүниеге келген. Ол алғашқы сауатын елдегі көшпелі мектепте алады. Тарихи тұлғаның ғұмыр жолын мемлекеттік мұрағат деректері негізінде саралап, таратсақ:
1886 жылы Торғайдағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесіне түсіп, оны 1891 жылы бітіреді. Сол жылы Орынбор мұғалімдер мектебіне (бұдан әрі – ОММ) оқуға қабылданып, 1895 жылы ОММ Педагогикалық кеңесінің шешімімен «бастауыш училищенің оқытушысы» деген атақ беріледі.
1896-1903 жылдары Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездерінде ауылдық, болыстық мектепте, екі сыныптық училищеде оқытушылық қызмет атқарады. 1897 жылы Александра- Бадрисафаға үйленеді.
1901-1904 жылдары Омбыда Халық училищесінің директоры А.Е. Алектровтың жанында іс жүргізуші болып, осы тұста білімін жетілдіру үшін әдеби жазба жұмыстармен айналысады. Ұлтының санасын ояту мақсатында И. Крыловтан 40 мысал, А. Пушкиннен 4, С. Надсоннан – 1, Вольтерден – 1, М. Лермонтовтан – 1, Ю. Жадовскаядан – 1, арабтан – 1, барлығы – 53 мысал аударады.
1905 жылы қазақ оқығандары Қоянды жәрмеңкесінде бас қосып, Кіндік үкіметке қазақ ұлтының арыз-тілегін білдіріп, құзырхат жазады.
1905-1908 жылдары Қарқаралыдағы орыс-қазақ училищесінің оқытушысы әрі меңгерушісі болып, қос міндетті қатар атқарады.
1908 жылы саяси көзқарасы үшін Қарқаралы абақтысына қамалады. Қарқаралы – Ахметті саясат ісіне баулыған жер. Қарқаралы абақтысы – оның бірінші рет тар қапасқа қамалуы еді.
1909 жылы «Қырық мысал» жинағы басылып шығады. Кітап қазақ оқығандарын дүр сілкіндірсе, ал қамсыз жатқан қалың қазақтың намысына қамшы болып тиеді.
1909 жылдың 1-шілдесінде қайта ұсталып, 1910 жылдың 21-ақпанына дейін Семей түрмесінде сотсыз, үкiмсiз сарылып 7-ай отырады. Бұл Ахметтің қасақана екінші рет түрмеге қамалуы болатын.
1910 жылдың 9-наурызында Орынборға жер аударылады. Бұл күрескердің – өз туған өлкесінен бірінші рет жер аударылуы. Мұнда 1924 жылға дейін тұрады. Осы уақытта оның қаламынан қазаққа қажетті ең зәру оқулықтар өмірге келеді.
1911 жылы «Маса» өлеңдер жинағы жарияланып, «Қырық мысал» кітабы екінші рет басылым көреді. Осы жылы «Айқап» журналында «Қазақ әм түрлі мәселелер», «Қазақтың өкпесі», «Қазақ жерін алу турасындағы низамдар, бұйрықтар», «Закон жобасының баяндамасы», «Тағы да народный сот хақында», «Жер жайынан», «Жазу тәртібі», «Кітаптар жайынан», «Бастауыш мектеп» т. б. өзекті мақалалары жарияланады.
1912 жылы Қазақ әліпбиін (төте) түрлеп, қолданысқа ұсынады. Осы жылы «Оқу құралы» қазақша әліппесінің бірінші кітабы шығады. «Айқап» журналында «Қазақ жерін алу турасындағы низам», «Шәйзіман мырзаға», «Қазақ һәм төртінші Дума» мақалалары жарияланады.
1913 жылы «Оқу құралы» екінші кітабы жарық көреді. «Шора» журналында «Қазақша сөз жазушыларға», «Қазақ» газетінде «Көшпелі һәм отырықшы норма», «Шаруа жайы- нан», «Жер жалдау жайынан», «Земство», «Білім жарысы», «Оқу жайы» т.б. келелі мақалалары басылады.
1913-1918 жылдары қырғыз атанған қазақ жұртының аталы атауын қайта жаңғыртып, «Қазақ» газетін шығарды. Газеттің ұйымдастырушысы әрі бас сарапшысы қызметін атқарады. Осы тұста әлеуметтік ахуалды баяндаған цензура көтермейтін мақалалар жариялағаны үшін әкімшіліктің тарапынан бірнеше мәрте (1914-15), ресми есеппен үшінші рет абақтыға отырады.
1914 жылы «Оқу құралы» қазақша әліппе бірінші кітабы өңделіп, қайта басылым көреді. Осы жылы «Тіл – құрал» (қазақ тілінің сарфы), 1 жылдық оқулығы жарық көреді. Аға буын өкілдері: Ғ. Қарашұлының «Аға тұлпар»; Б. Өтетілеуовтің «Жиған-терген» өлеңдер жинағын шығарады.
1915 жылы «Тіл – құрал» 2-жылдық, «Оқу құралы» 1-кітабы (2- рет); «Қазақ» газетінде «Жәрдем комитеті», «Бұ қалай?», «Шаруалық өзгерісі», «Ауқатты Алаш азаматтарына!» мақалалары басылым көреді.
1916 жылы Торғай уезінде жүргізілген санақ жұмысына қатысады. Осы жылы «Оқу құралы» әліппесінің 1-ші кітабы сұранысқа ие болып, 3-ші рет басылым көреді. «Қазаққа ашық хат», «Алаш азаматтарына!», «Торғай әм Ырғыз халқына», «Орынбор әм 8 шілде» үндеу мақалалары жарияланады.
1916 жылы қазақ ұлтының төл жазуы деп таныла бастаған Қазақ әліпбиі көрші мұсылман-татар ұлысының сынына ұшырап, осы тұста оның «Туған тілім» өлеңі, «Шекіспей, бекіспейді» мақаласы жарияланады.
1917 жылы «Қазақ» газетінде «Қазақ халқына», «Бұ заманның соғысы», «Бостандық қарызы», «Алаш» партиясы», «Шорай ислам. Жалпы мұсылман сиезі» т.б. мақалалары жарық көреді.
1918 жылы «Тіл – құрал» 1-ші жылдық оқулығы Ташкентте қайта басылып шығады. Осы жылы сәуірде Қытайдың Шәуешегіне Міржақып Дулатұлы, Райымжан Мәрсековтармен бірге сапар шегеді.
1918-1919 жылдары «Алаш» партиясының жетекшісі, «Алашорда» үкіметінің жетекшілерінің бірі әрі оқулықтар жазу жөніндегі Комиссиясының құрамында қызмет етеді. Осы жылы «Революция и киргизы» мақаласы «Жизнь национальности» атты басылымда жарияланады.
1919 жылы 24-шілдеде В.И. Лениннің қабылдауында болып, оның бекітуімен Қазақ өлкесі Әскери-революциялық комитеті кеңесінің мүшесі болып тағайындалады.
1919 жылы 27-қазанда «Алашорда» үкіметінің қайраткерлеріне кешірім жасау (амнистия) туралы Қаулы мақұлданған соң, Кеңес үкіметі жағына бір топ қазақ зиялыларымен бірге өтеді. Осы тұста Кеңестердің 7-Бүкілресейлік сиезіне ВЦИК (Бүкілодақтық атқару комитетінің орталығы) мүшесіне сайланғаннан кейін, Қазревкомның төрағасы С. Пестовскиймен бірге пролетариат көсемі В.И. Лениннің қабылдауында екінші рет болады.
1920 жылы 15-сәуірде «Известия Киргизского края» газетінде РКП (б) комитетіне мүшелікке қабылдауға жазған мәлімдемесі жарияланады. Осы жылы: «Баяншы» 1-ші басылуы, «Тіл – құрал» (қазақ тілінің сарфы), 1-ші жылдық 2-ші басылуы, «Тіл – құрал» 2-ші жылдық 2-ші рет басылса, сәуірде «Ұшқын» газетінде «Лениннің елу жасы», «Ұлы жиын» атты мақалалары жарық көреді. 17 мамырда «Кеңес үкіметінің қазақ зиялыларына сенімсіздігі туралы» хат, маусымда «Лениннің ұлттар мен отарлау мәселесі» тезисі бойынша көсемнің өзіне баянхат жазады.
1920-1921 жылдары Қазақ АКСР Оқу-ағарту Комиссары және Қазақ орталық атқару комитетінің (КазЦИК) мүшесі болады.
1921 жылы «Оқу құралы» әліпбиге нұсқаулық; «Оқу құралы» үлкендер үшін 1-ші кітабы басылым көреді. Осы жылы 21-қазанда «Жизнь национальности» басылымында «Еще о голоде в Казахстан» атты өзекжарды мақаласы жарияланады.
1921-1922 жылдары Өлкелік Халық Комиссариаты жанындағы Академиялық Орталықтың төрағасы қызметін атқарады. Халық ағарту комиссиариаты жанынан құрылған Академиялық орталықтың (Академцентр) тұңғыш төрағасы ретінде Қазақ елінің ғылымын академиялық жолмен басқаруды ұйымдастырудың негізін қалады. Осы аралықта: «Оқу құралы» 1-жылдық 4-ші рет, «Оқу құралы», 2-жылдық 4-ші басылуы, «Тіл – құрал» 1-2-жылдық 2-ші рет; «Оқу құралы» 4-ші рет басылым көреді. 18-мамырда «Степная правда» газетінде Халыққа білім беру 1-жалпықазақ сиезінде сөйлеген сөзі, 14-шілдеде «Ақ жол» газетінде «Қазақты ағарту халімізден» мақаласы жарияланады. Осы жылы тамызда 50 жас мерейтойын Ташкенттік зиялылалар, 1923 жылы қаңтарда Орынбор үкімет үйі арнайы атап, құрметпен салтанатты жиын өткізеді. Қыркүйектің 28-і күні «СП» газетінде «Просвещение и голод», «Қазақ күнтізбесі» басылымында «Тәні саудың – жаны сау» мақалалары шығады.
1922-1924 жылдары Қазақтың Халық ағарту институ- тында қазақ тілі мен әдебиетінен дәріс оқиды. Орынборда өткен Қазақ білімпаздарының тұңғыш сиезінде Әліпби туралы баяндама жасайды.
1922-1925 жылдары Қазақ Халық ағарту Комиссариаты жанындағы Ғылыми-әдеби комиссиясының төрағасы, Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының құрметті төрағасы болады.
1925-1928 жылдары Қазақ елінің екінші астанасы болған Қызылорда қаласында тұрады, әрі ұлт жұмысының көшбасында болады.
1925 жылы «Ақжол» газетінде «Енді «қазақ» демей болмайды», 19-шы мамырда «Қазақстан мен Қазағыстан туралы»; «Жаңа мектеп» журналында «Баулу мектебі» т. б. өзекті мақалалары жарық көреді.
1926 жылы 26-наурызда Бакуде өткен Бүкілодақтық түркологтардың құрылтайына шақырылып, баяндама жасайды. «Жаңа мектеп» журналында «Түрікшілер құрылтайы», «Желкек»; «Еңбекші қазақ» газетінде «Қазақстан құрылысының жаңа дәуірі» (12-13/Х), «Латын әліппесінің керексіздігі» (19/ХІІ) мақалалары жарияланады. Осы жылы «Әліпби», Жаңа құрал (Қызылорда), «Сауат ашқыш». Ересектерге арналған әліппе (Орынбор, Семей), «23 жоқтау» (Мәскеу), «Әдебиет танытқыш» әдебиеттануға кіріспе (Қызылорда-Ташкент) жарық көреді.
 1927 жылы «Әліпби» Жаңа құрал Қызылорда тағы ба- сылып шығады. «Жаңа мектеп» журналында «Түзетілген әріп», «Дыбыстарды жіктеу туралы», «Ана тілінің әдісі», «Жалқылау (айырыңқы) әдіс» мақалалары, «Әліппе айтысы» жинағында «Араб әліп-биін жақтаған баяндамасы» жарық көреді.
1926-1928 жылдары Ташкентегі Қазақ педагогика институтында Қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінен дәріс оқиды. «Қызыл Қазақстан» журналында «Қазақ арасында оқу жұмыстарын қалай жүргізіу керек?» мақаласы жарық көреді. 1928 жылы қыркүйекте Алматы Қазақ мемлекеттік университетіне профессор лауазымымен қызметке кіреді. 4-қарашада «Еңбекші қазақ» газеті «Қазақ университетінің ашылуы» атты құттықтау сөзін, «Емле туралы» мақаласын жариялайды. ЖОО-да 1929 жылдың маусымына дейін қызмет атқарады. Қызылорда баспаханасынан «Тіл – жұмсар» 1-бөлім: Практикалық грамматика бірінші рет, «Әліпби. Жаңа құрал» үшінші рет басылып шығады.
1929 жылы «Тіл – жұмсар» 2-бөлім, «Практическая грамматика» атты әдістемелік оқулықтары жарық көреді. Осы жылы Қызылордада өтетін Әдебиетшілер мен тілшілердің жиналысына шақырылып, осы жерде қайта қамауға алынады. Бұл ғалымның – төртінші рет қамалуы.
1931 жылы РСФСР қылмысты істер кодексінің 58-бабының ең ауыр тармағы бойынша ату жазасына кесіледі, бірақ үкім қайта қаралып, 10 жылға бас бостандығынан айырылып, екінші рет жер аударылады.
1931-1933 жылдары Беломор-Каналда айдауда болады. Жыл соңында Ресейдің Кривошеин ауданына қарасты Жуково елдімекеніне тұрақтауға рұқсат алып, осында әйелімен жылға жуық тұрады. Осы жылы 28-қаңтарда жерлестері «Сарыарқа самалы» басылымында «Жауға түскен жан сөзі», «Қарқаралы қаласына», «Жұртыма» өлеңдерін жариялайды.
1934 жылы «Қызыл крест» қоғамының араласуымен түрмеден босатылып, Алматыға келеді. Осы жылы «Қазақ тілі грамматикасының тарихы» атты ғылыми еңбек жазуды бастайды.
1934 жылы 16-желтоқсанда Орталық музейге кеңесшілік жұмысқа тұрады, мұнда 1936 жылдың 21-қыркүйегіне дейін істейді.
1935 жылы дәрігер Морозовтың жеке емханасында аудармашы болып жұмыс жасайды. Осы жылы 2-мамырда суретші В.Н. Хлудовтың қазақ тұрмысы туралы туындыларына «Заключение по картинам художника Хлудова» сараптама пікір жазады.
1937 жылы тамыздың 8-і күні бесінші рет тұтқындалып, осы жылы желтоқсанның 8-і күні атылады.
 Түйіндей айтқанда, тұлғаның басына түскен түрлі тауқыметтерге қарап, саяси қайраткердің пролетариат көсеміне арнаған мақаласындағы: «. . . патша заманында жұрт жұмысына бүтіндей кіріскен адамның көретін күні белгілі – абақты мен айдау» деген жолдар өзіне қаратылып айтылғандай көрінеді. Саналы ғұмырын қазақ жұртының жұмыстарына жұмсаған, ұлт мүддесін ұлықтау мақсатында білімнің шыңына шыққан ақиық Ахмет, пайғамбар жасына қараған шағында тоталитарлық жүйенің құрбаны болды. Күрескер түрмеде отырып та замандастары айтқандай «тізесін үстел ғып», қаламының қарымын тартпай демі үзілгенше езілген елінің қамын жеп, ой толғаған. А. Байтұрсынұлының: «…қасиеттi тiлдiң түп-төркiнiн ақтарып, ғылым жасадым. Әдебиеттi ешкiм мақтаныш үшiн жазбайды, ол мiнезден туады, ұлтының қажетiн өтейдi сөйтiп…«Әдебиет тарихы» деген еңбек жазып, сол бойынша қазақ оқу-ағарту наркомында, Орынборда, Қызылордада дәрiс оқып, адамзат қауымын iлгерiлетер демеушi күш ғылым мен техникада жатқанын қадап айттым» деп жазған мәлiмдемесi соның айғағы.
1988 жылы 4-қарашада Жоғарғы соттың шешімінен кейін, арада 1 ай, 24 күн өткенде, желтоқсанның 28-і күні «Социалистік Қазақстан» газетінде: «М. Жұмабаев, А. Байтұрсынұлы, Ж. Аймауытовтың творчестволық мұрасы туралы» комиссияның қорытындысы жарияланған соң, Ахмет Байтұрсынұлы қақында танымдық ақпараттар мен ғылыми мақалалар сериясы үздіксіз жазыла бастады. Бұл күні мыңдаған мақала мен жүздеген зерттеулердің нысанына айналды. Ағартушылық кәсібін арымен атқарған Ахаңды ұлықтай отырып, Ахметпен мақтанудың маңызы зор. Қорыта айтқанда, ғұламаның бүгінгі егемен елі тарапынан «Ана тілдің айбары» белгісімен марапатталуы, «Ғасыр саңлағы» деп жариялануы тарихи тұлғаның қазақ деген ұрпағымен мәңгі жасайтынының кепілі.
(Р.С. Имаханбет «Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлы шығармашылық ғұмырбаяны» кітабынан ықшамдалып алынды. Б. 11-102)
Ахмет Байтурсынулы
Р.С. ИМАХАНБЕТ, директор дома-музея А. Байтурсынулы, г. Алматы
 Ахмет Байтурсынулы – великий казахский просветитель, крупный ученый-лингвист, тюрколог, поэт, переводчик, исследователь литературы, автор целого ряда учебников и учебных пособий. Родился 5 сентября 1872 года в Тосынской волости Торгайской губернии. В 1891 г. окончил Тургайское русско-киргизское училище. Педагогическая деятельность А. Байтурсынулы начинается с момента окончания Оренбургской школы учителей в 1895 году. В 1895–1909 гг. он работает учителем аульных, волостных двухклассных русско-киргизских школ в Актюбинском, Кустанайском, Каркаралинском уездах. Учительствуя в Каркаралы, Ахмет Байтурсынулы сталкивается с многочисленными проявлениями несправедливости властей по отношению к казахскому народу, выступает с разоблачениями произвола местных чиновников, против политики царского режима и попадает под надзор полиции. Он был из тех просветителей, которые осознавали, что просвещение, образование принесут пользу народу только тогда, когда изменятся общественные условия. В 1905 году несколько представителей казахской интеллигенции во главе с А. Байтурсынулы написали царскому правительству петицию с предложением о культурном и справедливом землепользовании, о создании земств для коренного населения, о соблюдении прав казахского населения Степи. Предложения, конечно же, были отвергнуты, а все, подписавшие письмо, взяты на заметку царской охранкой, за ними было установлено негласное наблюдение.
В 1907–1909 гг. Ахмет Байтурсынулы подвергался арестам (Каркаралинская, Семипалатинская тюрьмы). В феврале 1910 г. он был выслан в г. Оренбург, где прожил под политическим надзором до конца 1912 г.
Власти отлучают Байтурсынулы от преподавательской работы, но он продолжает свою литературную и политическую деятельность. В 1911 году выходит в свет сборник его стихотворений и переводов «Комар». В марте 1913 года он начинает издавать в Оренбурге еже- недельную газету «Казах» и до 1917 года является ее редактором.
В газете «Казах» публиковались статьи об актуальных проблемах казахского общества, и значение этой газеты было огромно. В первые годы у нее было 3000 подписчиков, а перед закрытием ее тираж достигал 8000 экземпляров. За открытую критику колониальной политики газету «Казах» пытались закрыть, а ее редактор Ахмет Байтурсынулы неоднократно подвергался различным преследованиям.
 С самого основания партии «Алаш» Ахмет в ее первых рядах. Но, в 1919 году, не согласившись с некоторыми ее идеями, А. Байтурсынулы выходит из рядов партии и работает простым сотрудником в советских учреждениях. С октября 1920 года по октябрь 1921 года – нарком, с октября 1920 года по июнь 1922 года – заместитель наркома просвещения КАССР. В 1922-1925 годах – председатель научно-литературной комиссии при Наркомате просвещения КАССР, член Полномочной комиссии по присоединению Семиреченской и Сырдарьинской областей, почетный председатель Общества изучения Киргизского края. Одновременно в 1921-1925 годах преподавал казахский язык и литературу в Казахском институте народного образования (город Оренбург). В 1925-1928 годах – преподаватель Казахского пединститута (город Ташкент). В 1928-1929 годах – профессор кафедры казахского языка и литературы Казахского педагогического института (город Алма-Ата).
Двадцатые годы ХХ века были особенно тяжелыми для Казахстана. Началось активное преследование интеллигенции. Второго июня 1929 года А. Байтурсынулы арестовали и по обвинению в национализме выслали в Архангельскую область, а его семью – жену Бадрисафу и дочь Шолпан – отправили в ссылку в Томск. Все произведения, стихи и переводы, статьи и научные исследования оказываются под запретом, их перестают печатать.
Из ссылки А. Байтурсынулы возвращается в 1934 году. Этому способствовало письмо А.М. Горького и жены писателя П. Пешковой. Они действовали при посредничестве Международного Красного Креста, который помог освободить многих невинных заключенных. Восьмого октября 1937 года его вновь арестовали и в ноябре приговорили к расстрелу.
 Литературное и научное наследие А. Байтурсынулы вместе с его добрым именем было реабилитировано и возвращено народу уже в наше время, в восьмидесятые годы двадцатого века.
Ахмет Байтурсынулы внес значительный вклад в казахскую фольклористику. Он занимался сбором и изданием фольклорных произведений. В частности, опубликовал сборник «Жоктау» («Причитания»), а до этого в 1895 году в «Тургайской газете» были опубликованы собранные им «Казахские приметы и пословицы».
Исключительно важная роль принадлежит А. Байтурсынулы в развитии казахского языкознания. Начиная с VIII века, в казахской Степи в связи с распространением ислама по- степенно прививалась арабская письменность. Казахское письмо существовало на основе арабской графики, несмотря на то, что в арабском алфавите недоставало много букв, необходимых для точного изображения всех звуков казахского языка. Глубоко изучив природу казахского языка, А. Байтурсынулы создал новый казахский алфавит, взяв за основу арабский. Он был против введения латинского и, тем более, русского алфавита, не отвечающих в то время нуждам развития казахского языка, не отражающих его грамматический и фонетический строй. В 1924 году им был выпущен труд «Языкознание ». О зигзагах казахской графики он говорил в своем выступлении в 1927 году. Он дал своему народу азбуку, заложил основы фонетики, морфологии, синтаксиса казахского языка, написал первые учебники. По праву Институт языкознания НАН РК носит имя А. Байтурсынулы.
Он был основоположником абаеведения, он писал о абаевцах-сказителях, носителях устного народного творчества. В 1920 году книга «Баянши» («Певцы-сказители») вышла в Казани. Важнейшую роль в становлении казахского литературоведения сыграла его «Теория словесности». Байтурсынулы был горячим сторонником отражения в литературе национальных способов видения и осмысления действительности.
|
От редакции: В конце прошлого года у редакции появилась задумка рассказать на страницах журнала о всех наркомах и министрах просвещения нашей страны. Задача грандиозная. На помощь нам пришли сотрудники архива Президента Республики Казахстан, порекомендовав обратиться к изданному в 2005 году архивом Президента и фондом изучения наследия репрессированной интеллигенции Казахстана «Арыс» биографическому справочнику «Наркомы Казахстана. 1920-1946 гг.» (Редакционная коллегия: К.С. Алдажуманов, Г.К. Анес, Е.М. Грибанова, Л.Д. Дегитаева (отв.). Составители: М.Х. Жакыпов, А.С. Зулкашева, А.Н. Ипмагамбетова (отв.), Е.В. Чиликова).
